تلنکر

بررسی پدیده سونامی سالمندی جمعیت در ایران؛

ایران دارای پایین‎ترین نرخ باروری در دنیای اسلام/ با ادامه همین روند طی 30 سال آینده از یک کشور جوان به یک کشور سالمند تبدیل خواهیم شد

اگرچه در سالیان اخیر جمعی از کارشناسان سیاست‌زده درصدد القای فرصت بودن سالمندی جمعیت کشور هستند، ولی باید دانست امروزه بیش از 45 درصد کشورهای جهان با طراحی و اجرای دقیق سیاست‌های حمایت از خانواده و فرزندآوری درصدد اصلاح ساختارهای جمعیتی هستند و رویکرد ممانعت از افزایش نرخ سالمندی جمعیت‌شان را قویا دنبال می‌کنند.

گروه اجتماعی رجانیوز- صالح قاسمی: سالمندی از منظر فردی مقطعی اجتناب‌ناپذیر از مراحل زندگی هریک از افراد جامعه است که متضمن ارزش‌گذاری، احترام و تکریم اجتماعی است اما در مقابل، سالمندی هرم سنی جوامع نه تنها اجتناب‌ناپذیر نبوده و کاملا قابل مدیریت است بلکه وقوع پدیده سالمندی جمعیت پیامدهای سوء گسترده‌ای را در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، امنیتی، اجتماعی و غیره برای اجتماعات بشری به همراه خواهد داشت.

 

سالمندی تعاریف مختلفی دارد که به سه بعد روانی، اجتماعی و تقویمی تقسیم‌بندی می‌شوند که شایع‌ترین تقسیم‌بندی نیز از نظر تقویمی است که تعاریف آن بر اساس امید به زندگی متفاوت است. بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO) سن سالمندی از ۶۰ سال و بالاتر تعریف شده است. سازمان بهداشت جهانی میانگین سنی را اینگونه طبقه‌بندی می‌کند:

 

ـ 60 ـ 75 سالمند جوان (Young old) 

ـ 75 ـ 90 سالمند  (Old)

ـ 90 به بالا کهنسال  (Oldest old)

 

مسئله سالمندی در سال‌های اخیر به عنوان یک موضوع اساسی آنچنان اذهان جهانیان را به خود معطوف کرده‌است که سال 1999 به عنوان سال جهانی سالمندان نام گرفت. بطور کلی پیری جمعیتی یا گروهی عبارتست از ترکیب خاص اجتماعات از نظر درصد افراد سالخورده جامعه که به علل زیر پدید می‌آید:

 

- کاهش میزان موالید

- بالا رفتن متوسط طول عمر

- کاهش میزان مرگ و میر

 

آمار و ارقام حاصل از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن نشان می‌دهند که تعداد جمعیت سالمندان در ایران در دهه‌های اخیر بطور محسوسی در حال افزایش بوده‌است. آمار گویای آن است که نسبت جمعیت سالمند کشور طی سال‌های 1335 تا 1385 از آهنگ یکنواختی برخوردار نبوده‌است و تعداد جمعیت سالمند ایران (سنین 60 ساله و بیشتر) از 1.172.679 نفر در سال 1335 به 5.121.838 در سال 1385 رسیده‌است. به عبارت دیگر جمعیت سالمند کشور در دوره 50 ساله مورد بحث 4/4 برابر شده‌است و این در حالی است که جمعیت کل کشور در همین دوره 3/7 برابر شده‌است.

 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از پایان دفاع مقدس، از سال 1367 دولت وقت سیاست تحدید موالید را اعلام کرد و متعاقب آن برنامه‌های تنظیم خانواده را بصورت گسترده به مرحله اجرا درآورد. با اجرای غیرکارشناسی و بیست و پنج ساله سیاست‌های تنظیم خانواده، نرخ باروری از میزان 6/5 فرزند به ازای هر زن در سال 1365 به 1/8 فرزند در سال 1395 رسید و در حال حاضر ایران پایین‎ترین نرخ باروری دنیای اسلام را به خود اختصاص داده‌است. سالمندی جمعیت کشور و تغییرات نگران‌کننده ساختار هرم سنی یکی از پیامدهای سقوط نرخ باروری بوده‌است که بر اساس آمارهای آینده‌نگاری جمعیت همچنان تداوم خواهد داشت.

 

مطالعات جمعیتی اثبات می‌کنند که طی سالیان آینده روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم خواهد داشت و در آینده نه چندان دوری ایران با پدیده سالمندی قطعی جمعیت روبرو خواهدشد که شروع کاهش تعداد جمعیت کل کشور هم از توابع آن خواهدبود.

 

 

بر اساس الگوی پیش‌بینی جمعیت توسط صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و در صورت تداوم روند کنونی، ایران از سال 1425 یعنی از حدود 30 سال آینده در مسیر کاهش جمعیت قرار خواهدگرفت و سالانه حدود 600.000 نفر از جمعیت کل کشور کاسته خواهدشد. البته بدیهی است با نرخ بالای سالمندی و تداوم تنزل نرخ باروری در ایران، امکان وقوع زودتر این پدیده نیز متصور است.

 

 

یکی از نتایج قابل تامل پژوهش‌های تحولات سالمندی این است که هم‌اینک نرخ رشد جمعیت سالمندان کشور بیش از سه برابر میانگین نرخ رشد جمعیت کل کشور است و این یعنی زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا درآمده‌است و باید به زودی منتظر پدیده‌ای تحت عنوان «سونامی سالمندی ایران» باشیم. همین آمارها حاکی از آن است که طی حدود بیست سال آینده، نسبت نرخ رشد جمعیت سالمندان به نرخ رشد جمعیت کل کشور، شانزده به یک خواهدشد.

 

 

برای فهم بهتر مفهوم سونامی سالمندی جمعیت ایران، دو تصویر زیر را با دقت با یکدیگر مقایسه کنید. بر اساس مقایسه نقشه توزیع سالمندی جهان در سال‌های 2015 و 2050 درمی‌یابیم که ایران تنها طی 35 سال از یک کشور جوان به یک کشور سالمند تبدیل خواهدشد. بعبارت دیگر در حالیکه در سال 2015 سالمندان بالای 60 سال تنها 8 درصد جمعیت ایران را تشکیل داده‌اند ولی در نتیجه سرعت پدیده سالمندی جمعیت، در سال 2050 حدود 33 درصد جمعیت کل کشور سالمند خواهدبود و علیرغم اینکه ایران هنوز مسیر پیشرفت تکنولوژیک و پویایی اقتصادی را نپیموده‌است درصد قابل‌توجهی از جمعیت خود را در چرخه کار و تولید از دست خواهدداد.

 

 

 

اگرچه در سالیان اخیر جمعی از کارشناسان سیاست‌زده درصدد القای فرصت بودن سالمندی جمعیت کشور هستند، ولی باید دانست امروزه بیش از 45 درصد کشورهای جهان با طراحی و اجرای دقیق سیاست‌های حمایت از خانواده و فرزندآوری درصدد اصلاح ساختارهای جمعیتی هستند و رویکرد ممانعت از افزایش نرخ سالمندی جمعیت‌شان را قویا دنبال می‌کنند. این درحالی است که بر پایه داده‌های آماری موجود از تحولات جمعیت در جهان، ایران در سده 1950 تا 2050 سریعترین سیر تغییرات میانه سنی جمعیت را در بین همه کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و کمتر توسعه یافته به خود اختصاص داده‌است.

 

 

مبتنی بر اطلاعاتی که در جدول فوق به نقل از صندوق جمعیت سازمان ملل متحد می‌خوانیم، در حالیکه کشورمان در سال 1950 با میانه سنی 21/9 سال یکی از جوان‎ترین کشورهای جهان بوده‌است، ولی در سال 2050 یعنی تنها در حدود سی سال آینده با میانه سنی 44/7 سال بالاتر از میانه سنی کشورهای توسعه یافته، کشورهای کمتر توسعه یافته و همینطور بالاتر از متوسط میانه سنی کل جهان قرار خواهدگرفت و این همان کابوسی از سالمندی است که جمعیت ایران اسلامی تمدن‌ساز را تهدید می‌کند.

 

* پژوهشگر و نویسنده مجموعه «جنگ جهانی جمعیت»

آلبوم تصاویر